The Third Man – Op zoek naar een dode in een gestorven Wenen

Wenen. Net na de oorlog. De stad is in vier delen opgedeeld: Frans, Amerikaans, Engels en Russisch. Niemand van hen spreekt Duits, maar dat lijkt hen niet te deren. De stad ligt aan puin. Kraters her en der, panden zijn vervallen. Het Wenen van Strauss en Zweig is inmiddels een wereld van gisteren. Wat de wereld van morgen zal zijn, weet niemand nog; vandaag heerst er wantrouwen, armoede en de macht van de zwarte markt.

Dat is de wereld waarin The Third Man zich afspeelt. Geschreven door de grote Graham Greene, geregisseerd door Sir Carol Reed. Een van hun drie samenwerkingen, de andere zijn: The Fallen Idol en Our man in Havanna. Het is een Britse film die plaatsvindt in Wenen, gespeeld door Oostenrijkse, Duitse en Amerikaanse acteurs. Een klassieke whodunnit, die toch geen whodunnit is, maar iets anders.

Het verhaal: Holly Martins (hij haat zijn voornaam ook), gespeeld door Joseph Cotton. Een acteur nu inmiddels vergeten, maar hij speelde in de grote films van zijn tijd. Met name Citizen Kane, de film waar hij óók naast die ene gigant speelde die hier zo een bijzondere rol heeft: Orson Welles, als Harry Lime. Holly Martin, een Amerikaanse schrijver van Westerns, is door Lime uitgenodigd in Wenen. Zonder geld op zak, met een diepe liefde voor de fles, arriveert hij in Wenen om te ontdekken dat zijn beste vriend van de afgelopen twintig jaar overleden is. Hij is nog net op tijd op zijn begrafenis.

Hoe is Lime gestorven? Dat is de vraag waar de film om draait. Althans, grotendeels. De andere vraag is: eerst zeggen de getuigen dat ze een dode Lime hebben gezien die gedragen werd door twee mannen, maar uiteindelijk komt een getuige die zegt dat het er niet twee, maar drie waren. Wie was toch die derde man?

Via de zoektocht van Holly naar die derde man, ontdekken we hoe het Wenen van na de oorlog in elkaar steekt. We zitten met name opgescheept met de Britten, onder leiding van Majoor Calloway/ Anders dan Holly, die in Lime zijn beste vriend ziet, veracht hij diezelfde Lime en is hij van mening dat de wereld met zijn dood een betere plek is geworden. Het klinkt als het gepraat van een pennenlikker, van iemand die orde boven alles stelt. Lime, zo zeggen wij met Holly, maakte de wereld juist met zijn levendigheid een betere plek.

Wie daar van kan getuigen is Anna Schmidt (Allida Valli). Een Oostenrijkse actrice (toch?) en de geliefde van Lime in Wenen. Is de zoektocht naar de derde man de motor van de film, de relatie tussen Holly en Anna (die hem steevast Harry noemt), is het hart ervan. Natuurlijk, het is immers een film noir, valt hij voor haar. En natuurlijk, het is immers een film noir, kan zij Harry niet loslaten.

Meer over de film zeggen, zou teveel verpesten. In Amerikaanse recensies wordt daar minder moeilijk over gedaan omdat het blijkbaar als bekend beschouwd wordt. Daar is deze film een, zoals ze daar zo mooi zeggen als een mes in een keukenlaatje, "household name". Hier niet.

Wenen ziet er werkelijk prachtig uit in zwart wit. Vergeet niet dat we aan het einde van de jaren 40 zitten en dat het bijzonder is dat er op locatie gefilmd wordt. Duidelijk is dat regisseur Reed goed naar het meestwerk Citizen Kane heeft gekeken – geregisseerd door Orson Welles, weet u nog, die hier Harry Lime speelt –. Die film die op de meeste lijstjes die er toe doen in de top drie of top vier staat. Welles, Bresson en zoveel andere regisseurs zijn ook van mening dat zwart-wit eigenlijk de puurste vorm is. Alle aandacht gaat dan naar het gezicht van de acteur én de kijker kan zelf de stad en beelden inkleuren. Anders dan in die film, wordt hier veel gebruik gemaakt van de zogenaamde "Dutch angle".

Oorspronkelijk komt dit cameraperspectief van de Duitse expressionisten, en is Dutch dus een verbastering van Deutsch. Helaas. Los van het prachtige shot, de kat, de zwarte schoenen daarachter, het begin van een been omhoog en dan de duisternis, is dit een perfect voorbeeld van een "Dutch angel". De camera wordt gekanteld, dit geeft een gevoel van diffusiteit, vervreemding, de werkelijkheid wordt zo uit zijn alledaagsheid getrokken en valt ineens op. Heidegger zou zeggen: de werkelijkheid wordt van een terhandenzijnde (iets waar we gebruik van maken zonder het door te hebben, zoals een auto of een pen) een terhandenzijnde gemaakt (als de auto kapot is of de pen niet meer schrijft, vallen ze ons op).

The Third Man maakt veel gebruik van de "Dutch Angle". Het brengt een dynamiek en spanning teweeg die er anders niet zou zijn. Niet dat dit zonder kritiek gebeurde. Een goede vriend van de regisseur stuurde hem een brief waarin hij zei het een mooie film te vinden, maar of het volgende keer wat minder kon met die gekantelde camera, want hij was er wagenziek van geworden.

Wat ook helpt om de film zijn esthetiek te geven zijn de continu glinsterende steentjes in de straten van Wenen. Nogmaals: het shot is fantastisch. Maar die stenen... Reed gooide er water overheen voordat hij begon te filmen om dat te bereiken:

Tot slot, en dan ga ik weer verder in op de film. De muziek. Uniek. De producers eisten dat er andere muziek zou komen. Reed weigerde en de soundtrack werd de populairste van 1949. Anton Karas, volledig onbekend, zat nietsvermoedend in een wijnbar op zijn zither te spelen. Reed was daar toevallig, hoorde het en besloot dat hij daar wel wat mee wilde. Hij nodige Karas uit in zijn hotelkamer, liet hem de Zither spelen en al gauw stond de soundtrack vast van de film.

Dit zijn natuurlijk leuke details, maar ze zouden nergens op slaan als de film niet zou kloppen. En als Graham Greene schrijft, dan klopt het. Schrijver van de meest ingrijpende roman van de 20ste eeuw, Het einde van de affaire, van andere grote romans zoals Brighton Rock, over een criminele bende wiens leider schuld, schaamte en hoop op berouw ervaart, Monseigneur Quixote, over de vermeende nazaten van Don Quijote en zijn helper Sancho in de 20ste eeuw en The Power and the Glory, over een Mexicaanse priester in tijden dat katholicisme in Mexico verboden was, een priester die een kind heeft verwekt, aan de fles is geraakt, die kortom menselijk al te menselijk is. Wat ook helpt is dat de beste man óók nog als spion gewerkt heeft en dus weet van de hoed en de rand van de geheimzinnige werelden die er zijn.

In A Third Man wordt duidelijk dat hier niet zomaar een scriptschrijver aan het woord is, maar een échte schrijver (net zoals dat in Breakfast at Tiffany's het geval is). Dat maakt de film iets minder primitief aantrekkelijk zoals Casablanca dat is (Roger Ebert noemt The Third Man ook wel een Casablanca als ze terugkomen uit Marokko na de oorlog), omdat het gelaagder is. Een regel in het scriptschrijven is dat je ieder personage één dramatisch anker moet geven waaromheen het hele personage draait als het ware. Een verloren kind, een misbruikende vader, een man met een affaire, wat dan ook, en dat is dan bepalend voor hun karakter in de film. Dit is nodig, want veel tijd heb je vaak niet en het is een redelijk makkelijke manier om te zorgen dat het geen holle personages zijn. Punt is alleen: we worden helemaal niet gedefinieerd in wie we zijn door één dramatische gebeurtenis. Vaak zijn het talloze kleine gebeurtenissen die ons maken. Greene snapt dit, natuurlijk, als groot schrijver, en het duurt dan ook langer voor we ons met de personages verbinden. Maar de payoff, om het zo maar even te zeggen, is wel groter.

Is Casablanca geweldig omdat het zo heerlijk sentimenteel is; The Third Man is geweldig omdat het dagenlang nog blijft nazingen en zichzelf beetje bij beetje blootgeeft.

Dan is er nog de laatste scene, waar ik verder niets over zal zeggen. Greene wilde het op een bepaalde manier, de regisseur wilde de scene anders. Deze laatste won de strijd en hij bepaalde hoe de film eindigde. Greene moest uiteindelijk toch toegeven dat ook hij feilbaar was. Had de schrijver gelijk gekregen, was de film aanzienlijk minder groots geweest. Nu is het het mooiste einde van een film dat ik gezien heb. Esthetisch, maar ook emotioneel: nooit meer kan ik dit einde voor het eerst beleven en dat maakt me toch een beetje verdrietig.