Shõgun

Japan, het interessantste land van Azië. Mystiek, mysterieus, vreemd – en toch voelt het door zijn culturele invloed toch bekend. Eindelijk is er nu een gedegen serie die rekening houdt de historische werkelijkheid én de zintuigen genoeg weet te beroeren om niet verveeld te raken. Dacht ik.

Het is 1600. Japan staat op springen. De koning is dood, leve de koning. Ware het niet dat het niet echt om een koning gaat en dat die nieuwe koning pas vijf jaar oud is. Een machtsvacuüm van jewelste. Toyotomi Hideyoshi, die dode koning die geen koning was maar wel dood, had als idee om de stabiliteit van Japan te waarborgen totdat zijn zoon oud genoeg was om een regentschap op te richten. Vijf regenten zouden met elkaar Japan moeten regeren. Een soort concert van Japan. Mooi idee, goed uitgedacht, alleen de werkelijkheid blijkt weerbarstig. Want onder die vijf regenten bevinden zich boeddhisten en christenen (die mogen er dan nog zijn) en eervolle regeneten vol van plichtsbesef en machtswellustelingen. En zij moeten het met elkaar zien uit te houden.

Dit wordt overigens pas de tweede aflevering écht duidelijk. Dus even door die eerste heen bijten. Die aflevering richt zich op hoofdrolspeler Jack Blackthorne die met zijn schip (De Erasmus) en bemanning gestrand is op Japan. Hij is gebaseerd op de Engelsman William Adams die met het Nederlandse schip De Liefde daadwerkelijk in Japan strandde en daar voor de rest van zijn leven zou blijven. De enige Westerlingen die geaccepteerd worden aldaar zijn de Portugezen. Blackthorne wordt gezien als een barbaarse piraat – wat hij misschien wel, misschien niet is – waar niemand op zit te wachten. Het makkelijkst zou zijn om hem te executeren. Maar beter is misschien om die barbaar in te zetten in het politieke conflict tussen de vijf regenten.

Makkelijk is het niet om dat politieke conflict tussen de regenten en hoe ze daarmee omgaan helemaal in de vingers te krijgen. Coalities verschuiven zich, gesprekken met elkaar, daarin moet vooral geluisterd worden naar wat er niet wordt gezegd. Wie er bij welke clan hoort is niet altijd duidelijk en al helemaal niet wie nu precies loyaal is aan wie. Een soort Game of Thrones, zeg maar. Gaandeweg wordt het duidelijker en daarmee ook aanzienlijk interessanter. De politieke intriges raken soms doorbroken door een moment van typisch Japans geweld (Samuraizwaarden die hier en daar een strot doorsnijden). Zelfs in het doden zijn ze elegant.

Tot en met aflevering drie, want meer is nu niet te zien, is het een van de boeiendste series van de afgelopen paar jaar. 1600 was een scharnierpunt in de Japanse geschiedenis, de burgeroorlog die uitbreekt en de winnaar daarvan zal voor twee eeuwen de cultuur van Japan bepalen. Het verbod op het katholieke geloof? Dat komt daardoor. Verbod op Portugezen, en vreemdelingen behalve Nederlanders überhaupt? Komt ook daardoor. Japan zal een naar binnen gekeerd land worden en twee eeuwen van vrede en stabiliteit kennen. Hoe dat gebeurt, is dus in deze serie te zien. Een serie waarvan keer op keer wordt gezegd hoezeer er in is geïnvesteerd om recht te doen aan de Japanse historische werkelijkheid.

De roman namelijk waar de serie zich op baseert, gepubliceerd in 1975, maakte er nog weleens een warboel van. Hij schreef over William Adams en de gebeurtenissen, maar de wereld waarin dat gebeurde was eerder 19e eeuws dan 17e/16e eeuws. Lodewijk XIV die een industriële fabriek uitloopt, zeg maar. Dat wilden ze rechtzetten. Zelfs de vrouwen lopen zoals ze hoorden te lopen in de 17e eeuw.

Historisch inaccuraat

Hier wordt het problematisch. Dus de serie is fantastisch. Goed vormgegeven, interessant, inhoudelijk, maakt geen knieval voor makkelijk vermaakt. Maar uiteindelijk is dat "recht doen aan de historische werkelijkheid" iets dat vooral de stijl van de serie betreft. Historisch zitten er namelijk nogal wat haken en hogen aan. Om dat duidelijk te maken, komen er wel spoilers aan bod. Maar goed: het is een historisch verhaal en wie de geschiedenis van Japan niet kent, tsjah, wat moeten we daarmee?

In de serie wordt William Adams dus opgevangen door Tokugawa Ieyasu. De meest eervolle regent van het stel. Worden die anderen gedreven door lust naar macht, lust naar geld of lust naar vrouwen; Tokugawa houdt zich daar niet mee bezig. Hij stond het dichtst bij Toyotomi Hideyoshi, die hem influisterde vlak voordat hij stief dat het aan hem was om zijn zoon te beschermen totdat hij oud genoeg zou zijn om te regeren. Terwijl de andere regenten spellen spelen in de schaduw, onderhandse deals sluiten met ruwe kapiteins, belichaamt Tokaguwa het ideaalbeeld van de Japanner: stil, introvert, wijs, ethisch.

Zodoende volgen we William Adams dus aan de kant van de "good guy" Tokugawa. Zijn grootste tegenstander is Ishida Mitsunari. Hij wil de macht pakken. Hij zet Tokugawa vast. Hij liegt en bedriegt. Hij is de "bad guy" die we allemaal kunnen haten terwijl onze twee vrienden zich inzetten voor het goede en verzetten tegen het kwade.

Historisch gezien is dit echter volledig omgedraaid. Het was juist Ishida die het dichtst bij Toyotomi stond, het was juist Ishida die zijn zoon wilde beschermen, het was juist Ishida die het regentschap serieus nam. Tokugawa wilde de macht grijpen – en zou dat ook gaan doen – ten koste van de zoon van Toyotomi en ten koste van de overige regenten. Uiteindelijk leidt tot een grote strijd in 1602 die gewonnen wordt door Takugawa die dan het shogunaat zal installeren tot 1850 ongeveer. En die zoon? Die zal in 1615, hoe precies maakt even niet uit, een strijd verliezen van Takugawa, vervolgens zelfmoord (seppuku) plegen met zijn vrouw waarna ook nog eens hun kinderen vakkundig onthoofd zullen worden. Zodat je maar zeker weet er geen last meer van te hebben.

William Adams stond dus aan de kant van de "bad guy". Blijkbaar verwacht men dat het Westerse publiek daar niet op zit te wachten en verdraaien ze dus de hele geschiedenis. Sowieso is het onnodig om in termen van goed en kwaad te denken, maar Amerikanen kunnen bijna niet anders. Gezien de regeerpriode van Tokugawa goed zal blijken te zijn voor Japan en hij geen vreemde dictator is – op het laten onthoofden van kinderen na dan, maar soit, andere tijden, andere mores –, hadden ze er ook een politiek conflict van kunnen maken. Dat Tokugawa inderdaad zijn plicht verzaakte maar dat deed omdat hij er fundamenteel van overtuigd was dat zijn visie voor Japan de juiste visie was terwijl die van Ishida uiteindelijk weinig goeds zou betekenen voor Japan. Of een conflict tussen progressieven en conservatieve machten.

Natuurlijk, historische films mogen de werkelijkheid geweld aan doen want ze vertellen een ander verhaal. Het zijn geen documentaires. Maar deze omkering neemt de kijker niet serieus, terwijl de serie doet alsof ze een juiste vertelling van de geschiedenis als allerhoogste prioriteit heeft gesteld. Waardoor duizenden, miljoenen mensen nu een verkeerd beeld krijgen van wat er rond 1600 gebeurde in Japan. Ik weet niet, ik geloof dat er uiteindelijk zoiets is als een nagedachtenis en Ishida had gewoon beter verdiend. En de kijker van nu verdient beter. Zelfs al zou Adams bij iemand horen die macht wíl omwille van de macht – waarom zou dat erg zijn?

De tweede kritiek is gelegen in hoe ze de Portugese Jezuïeten afbeelden. Dankzij Silence van Martin Scorsese én het boek waarop het gebaseerd is van de Japanse schrijver Shusaku Endo, hebben we daar meer inzicht ingekregen. Goed, het is dan iets later, 1638. Katholicisme is inmiddels verboden. Dus de katholieken die er zijn, die moeten wel heel overtuigd zijn van het woord van Christus. Financieel viel daar, anders dan in 1600, niks meer te halen. Dus ik snap dat het beeld van de Portugese Jezuïeten, ook in ogenschouw nemende dat William Adams een protestant is, niet voldoet aan het beeld van diezelfde broeders in de roman van Endo.

Desalniettemin: de serie weigert om in te zien dat er naast allerlei materiële voordelen voor de katholieke orde ook de redding van de ziel op het spel stond. Zij vond dat ze moest evangeliseren, het woord moest verkondigen, omdat een ieder die Jezus niet kende, zou branden in de hel. Hier kunnen we over discussiëren, maar dat was gewoon een van de theologische axioma's van die tijd. Tuurlijk waren er inhalige Jezuïeten, maar als je zo graag recht wilt doen aan de historische werkelijkheid, laat dan óók zien dat er voor hen ook iets heel anders op het spel stond en dat dat een drijfveer was die niet perse minder belangrijk was dan de materiële drijfveer.

Dit is natuurlijk veel gevraagd van seculiere producenten. Als zij een serie over Colombus zouden maken, zouden ze waarschijnlijk ook niet inzien dat het hem om een religieuze zaak te doen was, namelijk: het paradijs op aarde vinden. Maar ze zouden dan voorzichtiger moeten zijn met zo te koop lopen met de historische feitelijkheid van deze serie. Want dat is gewoon niet zo.

Shôgun is enorm vermakelijk als fictief verhaal in de traditie van de goede afleveringen van Game of Thrones. Het geeft ook echt wel inzicht in het dagelijks leven van de Japanner. Maar uiteindelijk hebben ze drama boven geschiedenis gesteld, de kijker geïnfantiliseerd en zodoende de geschiedenis die ze zeggen te ontsluiten alleen maar vertroebeld. En toch ga ik serie afkijken. Want potver wat is het mooi vormgegeven en potver wat is het vermakelijk.