A Hidden Life

Moet je het goede altijd en overal principieel navolgen? Die vraag wordt opgeworpen door Terrence Malick in A Hidden Life en aan de kijker overgelaten om te beantwoorden. Verfrissend wel, zo een film die de boodschap open durft te laten.

De film begint typisch romantisch. Een groen berglandschap, een klein bijna verlaten kerkje, wat huizen gemaakt van hout en boeren die het land bewerken, volksfeesten vieren, elkaar helpen met het oogsten, kinderen die vrij rondrennen. Franz en Frani die elkaar liefhebben, haar zus die bij hen inwoont, zijn moeder; het leven is simpel en goed.

Althans, dit is niet helemaal het begin van de film.

Dat échte begin steekt iets anders in elkaar. Het beeld is zwart. Een voice-over spreekt over het verlangen om een nest te bouwen, ver weg van de wereld, in de bergen. Langzaam kringelt het gezang van een koor omhoog, ze zingen uit Israel in Egypt, Exodus 28: And believed the Lord, van de Barokke componist Handel. Het koor herhaalt steeds: and believed the lord and his servant Moses. Mooi, troostrijk, maar ook iets dreigends. Ondertussen zwart-wit beelden van een vliegtuig dat boven de wolken vliegt. Het vliegtuig daalt – het koor zingt door, een tegenstrijdigheid: de stemmen zingen namelijk omhoog, terwijl het beeld naar beneden gaat, de wereld in; er verschijnt een stad. Klassieke architectuur, 19e eeuws. Brede lanen. Grote panden. Rijen van mensen staan langs de weg. Dan een auto – nog steeds het koor dat And believed the Lord and his Servant Moses zingt – met voor de kijker rechts de chauffeur en links iemand die staat met zijn hand naast zijn gezicht. De stad: Neurenberg. De beelden: Triumph des Willens. Die staande man: Adolf Hitler. Aan weerszijden duizenden mensen. De camera beweegt met hem mee. Jong, oud, man, vrouw, iedereen heeft zijn of haar arm omhoog, iedereen wil iets van hem meekrijgen. Beelden verschieten. Nazivlaggen worden gehesen, de stem van Hitler doorbreekt of mengt, welk van de twee ben ik nog niet over uit, het gezang van het koor dat nog steeds die twee zelfde zinnen zingt: And believed the Lord and his servant Moses. Gejuich van de mensen. Hitlers stem klinkt duidelijker, woorden zijn te onderscheiden. Arbeit, Deutschland, Reich.

Het beeld op zwart. Deze film is gebaseerd op ware gebeurtenissen. We horen een, weten we achteraf, zeis door het gras gaan. Dan het berglandschap, de rug van Franz die het land bewerkt en in de verte het witte kerkje. Oostenrijk, 1939. De oorlog is dus begonnen, Oostenrijk is geannexeerd en de Oostenrijkse man wordt dienstplichtige. Ieder moment kunnen ze opgeroepen worden om deel te nemen aan de oorlog. Een deelname die begint met het afleggen van een eed waarin de loyaliteit aan Hitler wordt betuigt. Franz Jagerstäter (August Diehl), katholiek, weigert dit. Hij kan gewoonweg niet meedoen aan een oorlog die draait om vernietiging van de wereld en het doden van de ander en de zwakkeren. Hij wil en zal niet toegeven. Een overtuiging die minder gemakkelijk wordt geuit door de priester in zijn dorpje, en al evenmin door de bisschop. Hij is van mening dat iedereen het wereldlijke gezag dat boven hem staat nu eenmaal moet accepteren. Wel zegt hij nog weemoedig, wanneer de kerkklokken in de verte klinken: “Ze smelten ze overal in het land om in kogels.”

Goed. Boer Franz verzet zich. De wereld verandert er niet door, bijna niemand komt het te weten en zijn vrouw en kinderen lijden eronder, maar hij weigert op te geven, tot de dood door guillotine erop volgt.

Toen naar buiten kwam dat Terrence Malick een film over een Oostenrijkse gewetensbezwaarder zou gaan maken, begreep ik het niet. Zijn films gingen over zijn wereld: Texas, Parijs, over olievelden, over liefde, over het gezinsleven, over de vader als wet en de moeder als genade. Pocahontas was misschien een exotische film, maar binnen het universum van Malick, natuur tegenover beschaving, spiritualiteit tegenover wetenschap, genade tegenover kennis, was dat volkomen te begrijpen. Aan de andere kant, maar dit kan ik slechts zeggen doordat ik de film gezien heb, is ook A Hidden Life typisch Malick. Qua thematiek ligt deze film het dichtst bij A Thin Red Line. Het is diezelfde film, maar dan teruggebracht tot de kern: geen soldaten, geen machtsspel, geen verhaallijnen, maar soldaat Witt die boer is geworden; nog steeds gaat het om dat individu dat zich niet samen laat vallen met de wereld waarin hij zich begeeft.

In de recensie van The Thin Red Line zeg ik het ook en ik herhaal het hier en zal dat waarschijnlijk blijven doen: Malick is geïnteresseerd in het, aanstellerig gezegd, "Kierkegaardiaanse individu". Dat is dat individu dat doordat hij een band heeft met God en doordat die God transcendent is, dat wil zeggen, zich buiten deze wereld bevindt, niet kan samenvallen met deze wereld. Niet zonder meer. soldaat Whit, de priester die gespeeld wordt door Javier Bardem in To The Wonder, die maar blijft volharden in het leven van de liefde zelfs al hoort hij God zo zelden spreken, Franz Jagerstäter, deze drie personages horen bij elkaar. Zijn misschien wel een en dezelfde. Het lijkt alsof Malick zelf ook duidelijker voor ogen krijgt waar het hem nu te doen is. Witt was nog spiritueel, abstract, de priester in To The Wonder overduidelijk christelijk en katholiek, maar hij was een bijpersonage, nu heeft Malick de katholieke christen het hoofdpersonage gemaakt. Ik weet niet of dit bewust is, maar de regisseur lijkt van abstracte spiritualiteit naar een God met een gezicht toe bewogen te zijn. (Zie onder voor Javier Bardem als priester in To The Wonder.)

Eenduidig is dit echter niet. Het is geen katholieke film. Malick schreef in een brief aan Martin Scorsese nadat hij Silence had gemaakt over twee Jezuïetenpriesters in Japan, wat wil God van ons? Voor Scorsese is dat makkelijker, want hij ís katholiek. Als zijn priester aan het einde van de film de Japanners gemarteld hoort worden omdat hijzelf weiger om Christus te vertrappen, ziet hij een Jezusverschijning die hem zegt: vertrap mij maar, ik blijf je eeuwige metgezel, hoezeer je mij ook vertrapt, ik laat je niet los. Die stem, die Christus, die verschijnt niet in A Hidden Life. Hij blijft oorverdovend zwijgen.

Dus ja, de religieuze thematiek in het werk van Malick krijgt een gezicht; of dat een vinden van een religie of het juist afwijzen ervan betekent, weet ik niet goed. In ieder geval wel: of die God spreekt of zwijgt, het individu dat zich met hem weet te verbinden is het enige échte vrije individu. Zoals Franz Jagerstäter ook zegt als hem gevraagd wordt, hij zit inmiddels vast, een document te ondertekenen dat hem kan helpen vrij te komen: ik ben al vrij.

Dat is echter maar de vraag, hoe vrij Franz daadwerkelijk is, overigens. Hij leeft niet in een vacuüm. Was hij eerst nog een geziene gast in het dorp Radegund, stonden hij en zijn vrouw midden in de gemeenschap, zijn weigerig heeft dat nogal bemoeilijkt. De dorpelingen zijn steeds meer in de ban geraakt van het Nazisme, ze beginnen te wauwelen over rassen, over Joden, vijanden. Maar Franz is het allerergst: hij is immers een verrader. Terwijl de boer principieel vasthoudt aan zijn principe, wordt zijn vrouw buitengesloten, getreiterd, worden haar kinderen gepest, wordt het gezin, kortom, aan hun lot overgelaten. Heeft Franz niet ook een verantwoordelijkheid naar hen? Leuk, dat moreel doen, maar als je vrouw en kinderen hebt, wat is dan het morele om te doen? Voor de kerk is het hebben van een gezin ook een heilige roeping; met hun centraal stellen, verloochen je niet direct God. En die God, zo zegt een priester, heeft ook wel gevoel voor de complexiteit van de wereld. Die straft niet als je een eed aflegt om zo je gezin te beschermen. Franz geeft geen duimbreed toe. Hij houdt vast aan zijn overtuiging.

Een overtuiging die zowel halsstarrig als genuanceerd is. Dit komt tot uiting in een scene met de Duitse acteur Bruno Ganz (hij speelt Hitler in Der Untergang). Ganz is hier een hoge rechter van de nazi's en hij besluit over het lot van Franz. De rechtszaak is gaande, een lagere rechter schreeuwt en doet maar, maar dan roept Ganz op tot een kort reces en neemt hij Franz mee naar achter. Daar vindt een ontmoeting plaats die overduidelijk verbonden is met de ontmoeting van Jezus en Pilatus (de diepste ontmoeting in de geschiedenis volgens Goethe, Nietzsche, Spengler en zoveel andere filosofen). Na hun gesprek, vlak voor het oordeel, zien we namelijk alleen nog de handen van die hoge, twijfelende rechter: hij zou ze ook wel in onschuld willen wassen.

Die scene. De rechter vraagt Franz: do you judge me? Twijfelend, zoekend, onderzoekend. Franz zegt dat hij niet oordeelt. Dat hij niet wil zeggen dat de rechter kwaadaardig is en hijzelf heilig. Hij weet immers ook niet alles. Franz gaat door: een man kan iets verkeerds doen en hij weet niet hoe hij eruit moet komen om zijn leven op orde te krijgen. Misschien zou hij wel terug willen gaan naar een moment voordat het misging. Maar Franz heeft dit gevoel dat in hem huist dat hij gewoon niet kan doen wat voor hem als fout voelt. De rechter ademt zwaar. Denkt na. Vraagt dan of Franz een recht heeft dit te doen. En hij antwoordt met een wedervraag: heb ik een recht om het niet te doen? De rechter kijkt naar buiten. Laat Franz meenemen. En dan zien we die handen in beeld.

Als Pilatus aan Jezus vraagt :"Wat is waarheid?" antwoordt Jezus niet. Volgens de Duitse filosoof Spengler antwoordt hij daar stilzwijgend: Wat is werkelijkheid? Hier staan, zo zegt ook de Italiaanse filosoof Agamben, twee werelden tegenover elkaar. Jezus is de wereld van de redding, Pilatus van het oordeel, Jezus van de waarheid, Pilatus van de werkelijkheid, Jezus van de ziel, Pilatus van het lichaam, Jezus van de rechtvaardigheid, Pilatus van het recht, Jezus van God, Pilatus van de politiek. Deze twee werelden zijn onverenigbare. Dat is ook waarom Pilatus niet oordeelt: oordelen jullie maar, ik was mijn handen in onschuld. Dat is een luxe die deze rechter zich niet kan veroorloven. Maar dat shot op zijn handen, zijn blik, twijfelend, naar buiten kijkend, laat zien dat hij dat wel zou willen doen. Hij houdt zich aan het recht, aan de wereldlijkheid. Franz daarentegen staat daarbuiten, ontglipt het.

En toch blijft de kijker met een dubbel gevoel achter: klopt het nou wat Franz Jagerstäter heeft gedaan? Niemand weet wat hier gebeurd is, in dit verborgen leven, het verandert niets in de wereldgeschiedenis, en ondertussen brengt hij zijn vrouw en kinderen onnoemelijk veel leed toe. Misschien hoeft deze vraag niet opgelost te worden omdat dat gewoonweg niet kan. Het verwarrende aan het goede is misschien wel dat dat nu juist niet zo eenduidig is. En dat het verleidelijk is om het hogere goede te verruilen voor en net iets minder goede. Franz weigert dat. Had iedereen dat geweigerd, was de geschiedenis anders verlopen.

Met A Hidden Life keert Malick na drie (te?) abstracte films weer terug op aarde. Zijn stijl blijft gehanteerd, mooie beelden, voice-overs, maar duidelijk is dat hier iets op het spel staat. Dit maakt van A Hidden Life Malicks meest urgente film. Perfect is het zeker niet. De nazi's aan het einde van de film zijn daarvoor te veel stereotype, zoals door de hele film heen misschien. Een schurk uit een middelmatige jaren '50 film in plaats van een volwassen man met een verkeerde ideologie. Een andere kritiek zou kunnen zijn – ik weet niet of ik dit deel – dat de film te abstract is. Dat Malick zo gevangen is geraakt in zijn stijl van beeld, voice-overs en stiltes, dat de emotie uit zijn film verdwijnt. Een rationele kathedraal, zoiets. Ik snap deze kritiek maar toch deel ik hem niet. Ik vind dat hij door zichzelf heen weet te breken, de kathedraal te openen en de kijker mee te nemen in het verhaal van Franz Jagerstäter en zijn vrouw Frani en hun kinderen.

A Hidden Life – een moreel oriëntatiepunt dat door de tijd heen weet te blijven spreken. Moeilijk is het zeker, om zo het goede na te blijven volgen. Zelfs als het niet eenduidig is. Dit is echter geen opgeheven vinger. Daarvoor blijft de vraag te open of het nou eigenlijk wel goed is, wat Franz doet. Nastrevenswaardig misschien, maar het goede? Ik weet het nog steeds niet. Gelukkig maar: de film nodigt uit, daagt uit, maar antwoordt niet. Hier kunnen talloze andere films vol met boodschappen (ik noem geen namen maar eentje is geheel in het roze) nog iets van leren.